مکان‌های تاریخی جنوب شرقی و شرقی

چایونو، دیاربکر

تپه باستانی چایونو؛ که قبلاً کوتابِرچِم یا چای‌بویو نام داشت، در شمال غربی شهر دیاربکر، 7 کیلومتری جنوب غربی شهر اِرگانی قرار دارد. این فرضیه مطرح شده است که در دوران نوسنگی بدون سفال، سیل عظیمی وجود داشت که این تپه را به دو قسمت تقسیم کرد. گل‌ولای آبرفتی این رود که در حول‌وحوش بخش شمالی تپه پیچ‌وتاپ می‌خورد، موجب ایجاد تراس (پادگانه) شده است. شواهد نشان می‌دهد که سکونت‌گاهی متعلق به دوران نوسنگی با سفال در این مکان وجود داشت. محل چایونو، که از دوران نوسنگی با سفال (10.000 سال پیش از میلاد) تا قرون وسطی سکونت پیوسته‌ای در آن وجود داشته است، دربردارنده سکونت‌گاه‌هایی متعلق به دوران نوسنگی بدون سفال، نوسنگی با سفال، عصر مس، اوایل عصر برنز، هزاره دوم، عصر آهن و قرون وسطی است.

• توشان، دیاربکر
• آنکوز، آدیامان
• ساموساتا (پایتخت کوماژن)، آدیامان
• تیله، آدیامان
• آلتین‌تپه، اَرزنجان
• انطاکیه و تائوروم، غازی عینتاب
• کارکمیش (پایتخت اتحاد نوهیتیایی)، غازی عینتاب
• ساکچاگوزو، غازی عینتاب
• سامال، غازی عینتاب

زئوگما، غازی عینتاب

شهر باستانی زئوگما روزگاری یکی از شهرهای مهم پادشاهی کوماژن بود. این مکان در 50 کیلومتری شرق غازی عینتاب در سواحل رود فرات قرار گرفته است. نام آن برگرفته از پل ساخته‌شده با قایق‌ها در دوران باستان است که سواحل رود را به هم وصل می‌کرد و یکی از بزرگترین گذرگاه‌های رودخانه‌ای این منطقه را ساخته بود. بخش مهم این مکان باستانی اکنون به زیر آب‌های سد بیره‌جک رفته است و دیدنی‌ترین یافته‌های آن، به‌ویژه موزاییک‌های باشکوه آن اکنون در موزه موزاییک زئوگما در غازی عینتاب در معرض دید عموم قرار گرفته‌اند. زئوگما به‌دست سلوکوس یکم بنا نهاده شد، او یکی از سرداران اسکندر کبیر بود که پس از مرگ اسکندر در سال 323 پیش از میلاد، بر سر تصاحب امپراتوری او جنگید. در دوران باستان، زئوگما شامل دو شهر دوقلو در هر دو ساحل دو طرف رود فرات بود. شهر غربی همچنین با نام سلوکیه به‌افتخار پایه‌گذار آن شناخته می‌شود، درحالی‌که سکونت‌گاه شرقی افامیا، هم‌نام افامیا همسر سلوکوس، نام داشت. با کاوش‌های باستان‌شناسی اخیر در ترکیه منطقه مسکونی موزاییکی دیگری از خاک بیرون آمد، این منطقه مسقف است و بازدید از آن تجربه دل‌پذیری است. این مکان، که در کنار سد قرار دارد، نمای باشکوهی نیز دارد.

دارا، ماردین

دارا در 30 کیلومتری جنوب شرقی ماردین واقع شده که یکی از جذاب‌ترین سکونت‌گاه‌های این منطقه است. نام باستانی آن آناستاسیاپولیس بود. دارا قرن‌ها یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری بین‌النهرین بوده است. این شهر شاهد جنگ‌های داریوش امپراتور ایرانی با اسکندر کبیر بود. وقتی ایرانیان نصیبین را در سال 363 عصر حاضر فتح کردند، این مکان بدل به مرز امپراتوری روم شد. استحکامات این شهر به‌عنوان پایگاهی مرزی در قرن پنجم عصر حاضر به‌دست امپراتور آناستاسیوس تقویت شد و بار دیگر 100 سال بعد ایرانی‌ها آن را تحت سلطه خود درآوردند. شهر دارا شامل سازه‌های حجاری‌شده در سنگ و گورستان‌هایی در بخش شرقی شهر است و شهر با دیوارهایی 4 کیلومتری محافظت می‌شود. بازدیدکنندگان دارا از مشاهده کلیساها، کاخ‌ها، بازارها، سیاه‌چال‌ها، اسلحه‌خانه‌ها، سیسترن‌ها و آب‌بندها لذت می‌برند. سیسترن عظیمی که با حجاری سنگ ساخته شده است شاید جذاب‌ترین سازه دارا باشد.

• انطاکیه، شانلی‌اورفه
• افامیا در فرات، شانلی‌اورفه

اِدِسا، شانلی‌اورفه

شانلی‌اورفه، اِدِسای باستانی یکی از مهم‌ترین شهرهای جنوب شرقی ترکیه است و در مرکز بین‌النهرین واقع شده است. بین‌النهرین به معنای «میان دو رود» است که این دو رود دجله و فرات هستند. اینجا همواره گذرگاه اصلی از بین‌النهرین پایین به آناتولی بوده است. این مکان در عصر هِلِنیستی به‌دست شاه سلوکوس یکم در قرن سوم پیش از میلاد بنیان نهاده شد و بعدها تبدیل به پایتخت پادشاهی اُسروئن شد و در ادامه پایتخت استان رومی اُسروئن باقی ماند. با وجود این، کاوش‌های اخیر مشخص کرده است که همچون مناطق اطراف شانلی‌اورفه، قدمت مرکز شهر به اوایل دوران نوسنگی برمی‌گردد و مجسمه معروف «مرد اورفه‌ای» که در موزه به معرض نمایش گذاشته شده است گواهی برای این دوره است. در دوران باستان متأخر، اینجا به مرکز برجسته تعلیم مسیحیت و محل قرارگیری «مدرسه تعلیمات دینی اِدِسا» تبدیل شد. این شهر مرکز الهیات و فلسفه یونانی و آرامی (سریانی) بود و مدرسه مشهور اِدِسا در آن قرار داشت. برای مسلمانان، این شهر قدیمی اهمیت ویژه‌ای داشته است، زیرا یک افسانه محلی می‌گوید که حضرت ابراهیم در غاری نزدیک قلعه اِدِسا متولد شده است. افسانه دیگری می‌گوید که نمرود پادشاه اهریمنی می‌خواست ابراهیم را مجازات کند و او را از ارگ به داخل آتش انداخت. با وجود این، آتش به برکه‌ای تبدیل شد و هیزم‌های چوب به ماهی تبدیل شدند، که تا به امروز محترم شمرده می‌شوند.

گوبِکلی‌تپه، شانلی‌اورفه

گوبِکلی‌تپه شاید شناخته‌شده‌ترین و تأمل‌برانگیزترین مکان باستان‌شناسی به‌خصوص در 10 سال گذشته باشد. اینجا در دهه 1990 کشف شد و از آن زمان کاوش‌های باستان‌شناسی در آن آغاز شد و همچنان ادامه دارد. گوبِکلی‌تپه در حدود 20 کیلومتری شمال شرق شانلی‌اورفه است. مجسمه‌های عظیم‌الجثه به شکل انسان برای این دوره از تاریخ بشر که قدمت آن به 11.000 تا 12.000 پیش از میلاد برمی‌گردد غیرعادی است. قبل از گوبِکلی‌تپه، تاریخ دوران نوسنگی صرفاً از حول‌وحوش 9000 سال پیش از میلاد شروع می‌شد، اما مجسمه‌های عظیم‌الجثه و نقش‌برجسته‌های فراوان در مجسمه‌ها برای این دوران منحصربه‌فرد هستند. مشخص شده است که گوبِکلی‌تپه نوعی زیارتگاه متشکل از اتاق‌های گردی بود که این مجسمه‌های عظیم‌الجثه در آنها قرار داشتند. به‌گفته برخی محققان، اینجا منطقه‌ای آیینی بود که در آن به‌خاطر آیین اجدادی، تشریفات آیینی برای مرگ و جهان مردگان انجام می‌شد. هیچ سفال یا نشانه‌ای از سکونت در اینجا وجود ندارد، با وجود این، پروژه عظیمی که در گوبِکلی‌تپه انجام شد، جامعه‌ای بسیار پیچیده و سازمان‌یافته را به ذهن می‌آورد که در نزدیکی این منطقه ساکن بودند. به‌طرز شگفت‌آوری، زیارتگاه‌های گوبِکلی‌تپه به‌دلایل طبیعی زیر خاک مدفون نشده بودند، بلکه عامدانه به‌دست مردمانی که در اینجا زندگی می‌کردند دفن شده بودند، علت این موضوع همچون رازی باقی مانده است. نقشه‌برداری‌های اخیر در این منطقه نشان داد که چندین زیارتگاه / سازه مشابه متعلق به دوره زمانی یکسانی در اینجا وجود دارند.

حران، شانلی‌اورفه

حران در 50 کیلومتری جنوب شانلی‌اورفه، تقریباً در مرز سوریه واقع شده است. حران در عصر رومی «کاره» نام داشت. اینجا همواره از نظر راهبردی اهمیت داشت، چرا که در جاده واصل نینوا به کارکمیش قرار داشت و پادشاهان آشوری همواره اهمیت قابل توجهی برای آن قائل بودند. آیین پرستش اصلی در زمان آشوری‌ها خدای ماه بود. نام آن بارها در انجیل ذکر شده است؛ خانواده ابراهیم پس از خروج از «اور کلدیس» در آنجا ساکن شدند. در دوران روم، اینجا محل شکست فاجعه‌بار حاکم رومی مارکوس لیسینیوس کراسوس به‌دست اشکانیان در سال 53 پیش از میلاد بود و دو نبرد بعدی بین گالریوس و شاه ایرانی، نرسه، در اینجا اتفاق افتاد. قدمت اولین سکونت‌گاه در این منطقه به هزاره هفتم برمی‌گردد. اولین سوابق تاریخی به لوح‌های اِبلا در هزاره سوم پیش از میلاد برمی‌گردد، می‌دانیم که یکی از پادشاهان اولیه حران با یک شاهدخت اِبلایی، زوگالوم، ازدواج کرد که بعدها «ملکه حران» شد و نامش در چند سند آمده است. در اواخر قرن هشتم و نهم، حران مرکزی برای ترجمه آثار نجوم، فلسفه، علوم طبیعی و پزشکی توسط آشوریان از زبان یونانی به زبان سریانی و سپس به زبان عربی بود و دانش جهان باستانی را به تمدن جنوب منتقل کرد. در بغداد، این کارها بعد از حران شروع شد. حران خاستگاه بسیاری از محققان مهم علوم طبیعی، نجوم و پزشکی بود. امروزه، خانه‌های محلی کندویی‌شکل این منطقه که از خشت ساخته شده‌اند تحسین گردشگران را برمی‌انگیزد.

نوالی چوری، شانلی‌اورفه

قبل از کاوش گوبِکلی‌تپه و مشهور شدن آن، نوالی چوری با تقریباً همان مواد متعلق به همان دوره کاوش شده بود. محل اصلی اکنون به زیر آب‌های سد رفته است، با وجود این، مجسمه‌های عظیم‌الجثه و سایر یافته‌های نوالی چوری که قدمتشان به 10.000 سال پیش از میلاد می‌رسد، در موزه جدید شانلی‌اورفه در معرض نمایش قرار گرفته‌اند.

• سلطان‌تپه، شانلی‌اورفه

قلعه زرزوان، دیاربکر

قلعه زرزوان در حدود 65 کیلومتری جنوب دیاربکر در روستای دِمیر اولچک قرار دارد. کاوش‌های باستان‌شناسی در این مکان منجر به کشف سازه‌های زیرزمینی و یک معبد مهرپرستی شد، مهرپرستی از مذاهب جالبی است که به‌ویژه در ایران رایج بود. بین دهه‌های 1890 تا 1960، از این قلعه به‌عنوان سکونت‌گاه شهری استفاده می‌شد. قلعه زرزوان در قرن چهارم عصر حاضر، به‌عنوان پایگاه نظامی در مسیر تجاری باستانی بین دیاربکر و ماردین ساخته شد. تا قرن هفتم از آن استفاده می‌شد. در سال 2020، باستان‌شناسان ورودی قلعه را پیدا کردند. این قلعه هم در سطح زمین و هم در زیر زمین سازه‌هایی دارد. داخل قلعه، ویرانه‌ها و یک شهر مردگان وجود دارند. ساختمان‌های عمومی دیگر شامل کاخ، ساختمان حکومتی، حمام‌ها، انبار گندم، اسلحه‌خانه و چند سیسترن است. این محل در دوران باستان به ساماچی معروف بود.

کارکمیش، غازی عینتاب

کارکمیش در 75 کیلومتری جنوب غرب غازی عینتاب، درست در مرز سوریه واقع شده است. به‌دلیل مشکلات سیاسی با سوریه، این مکان به‌مدت چند سال به روی بازدیدکنندگان بسته بود، اکنون با حل شدن این مشکلات، در آن به روی بازدیدکنندگان باز شده است. کارکمیش حتی قبل از هزاره دوم پیش از میلاد سکونت‌گاه مهمی بود؛ وقتی که در قرن‌های پانزدهم و چهاردهم تحت حکمرانی میتانی - هوری باقی ماند و سپس در طول دوران شوپ‌پیلولیومای یکم در قرن چهاردهم پیش از میلاد هیتی‌ها آن را تصرف کردند. پس از سقوط امپراتوری هیتی در حول‌وحوش 1180 پیش از میلاد، کارکمیش به‌عنوان یکی از چند پادشاهی کوچکتر نوهیتیایی پایه‌گذاری‌شده در جنوب شرقی آناتولی و شمال سوریه، به حیات خود ادامه داد. اینجا یکی از مراکز مهم تجاری بود و در حول‌وحوش قرن نهم پیش از میلاد به اوج شکوفایی رسید. قدمت تمام یادواره‌های یافت‌شده به دوره نوهیتیایی، هزاره اول پیش از میلاد، برمی‌گردد، یک ارگ مرتفع روی تپه‌ای باستانی کنار رود فرات با شهر داخلی محصور و یک شهر خارجی در کارکمیش وجود دارد. با کاوش‌ها راهی کشف شد که مخصوص حرکت صفوف منظم پرستش‌گران به سمت معبد طوفان-خدا و راه‌پله‌ای تاریخی به سمت ارگ بود. کل مجموعه با مجسمه‌هایی از جنس بازالت و سنگ آهک تزیین شده بود. بسیاری از ارتاسنگ‌ها و مجسم‌های کاوش‌های اولیه اکنون در «موزه تمدن‌های آناتولیایی» در آنکارا هستند. چندین دست‌ساخته دیگر در موزه بریتانیا هستند. یافته‌های کاوش‌های اخیر یا در خود محل نگهداری می‌شوند یا به موزه باستان‌شناسی غازی عینتاب منتقل می‌شوند.

دولیچ، دولوک، غازی عینتاب

دولیچ در بخش جنوبی غازی عینتاب در منطقه شِهیت‌کامیل این شهر قرار گرفته است. یافته‌های باستانی از تپه باستانی دولوک شامل ابزارهای سنگی متعلق به 30 تا 40 هزار سال پیش است. در طول دوران هیتی‌ها، اینجا توقفگاه مهمی در جاده اصلی واصل مدیترانه به بین‌النهرین بود. همچنین، اینجا یک مرکز مذهبی بود و پرستشگاه خدای هیتی، تشوب (یا تسحوب)، درست در شمال روستا بود. دولیچ روزگاری متعلق به منطقه باستانی سیرستیکا و تحت حکمرانی پادشاهی کوماژن بود. یافته‌های باستانی در دولیچ شامل معبد میترایی زیرزمینی، کنده‌کاری‌های سنگی و معادن سنگی است که بلوک‌های سنگی عظیم‌الجثه از آن ساخته می‌شوند.

کارگاه مجسمه‌سازی و معدن سنگ یِسه‌مِک، غازی عینتاب

یِسه‌مِک محل منحصربه‌فردی است که در مرز سوریه، حدوداً 200 کیلومتری شرق آدانا در راه غازی عینتاب واقع شده است. اینجا یک کارگاه مجسمه‌سازی هیتیایی است که شامل مواد باارزش مربوط به مجسمه‌هایی است که برخی از آنها نیمه‌تمام هستند. در طول هزاره دوم تا قرن هشتم پیش از میلاد، یِسه‌مِک بزرگترین معدن سنگی و کارگاه مجسمه‌سازی خاور نزدیک بود. تا سال 1890 همه چیز ثابت ماند و گویی زمان بی‌حرکت مانده بود. در موزه فضای باز جایی که نزدیک 300 قطعه طرح مجسمه‌ها کاوش شد و به‌ترتیب به نمایش گذاشته شد. بسیاری از طرح‌ها متشکل از دروازه‌هایی با تصویر شیر است.

کاراهان‌تپه، شانلی‌اورفه

کاراهان‌تپه در 60 کیلومتری شرق شانلی‌اورفه واقع شده است. جالب است که مکان‌های بسیار زیادی از دوران نوسنگی در فاصله بسیار نزدیکی از هم قرار داشتند، گوبِکلی‌تپه، کاراهان‌تپه، نِوالی چوری تقریباً در یک منطقه هستند. کارهای باستان‌شناسی اخیر نشان می‌دهد که احتمالاً قدمت کاراهان‌تپه از گوبِکلی‌تپه بیشتر است که این مکان را بدل به قدیمی‌ترین مکان شناخته‌شده دوران نوسنگی در جهان می‌کند. درست مثل نِوالی چوری و گوبِکلی‌تپه، کاراهان‌تپه نیز چیدمانی مشابه و ابلیسک‌های T شکل دارد که تاکنون حدود 250 مورد از آنها کشف شده است. به‌عنوان بخشی از پروژه «کاوش‌های کاراهان‌تپه و فرهنگ گوبِکلی‌تپه»، دانشگاه استانبول دو سال پیش نقشه‌برداری‌های سطحی را در این منطقه، که مردم منطقه آن را «کِچیلی‌تپه» می‌نامند، آغاز کرد. سرپرستی این کارها بر عهده پروفسور نِچمی کارول است. کاراهان‌تپه و تمام مناطق شانلی‌اورفه در حال تغییر دادن تاریخ شناخته‌شده جهان هستند.

آنی، قارص

آنی در 50 کیلومتری شرق قارص، در مرز ارمنستان جایی که رود آرپاچای مرز را تشکیل می‌دهد، واقع شده است. رود آرپاچای نیز زیبایی‌های زیادی به چشم‌انداز آناتولی شرقی اضافه می‌کند. آنی روزگاری کلان‌شهر بزرگی بود که به «شهر هزار و یک کلیسا» معروف بود. این شهر پایتخت پادشاهی ارمنستان باگراتونی در قرن دهم عصر حاضر بود. آنی در راه‌های تجاری واقع شده بود و تا قرن یازدهم رشد کرد و شهر محصوری با جمعیت بیش از 100,000 نفر شد. در قرن‌های بعد از آن، آنی و منطقه اطراف آن به‌دست امپراتوران بیزانس، ترک‌های عثمانی، گرجی‌ها و روس‌ها فتح شد و آنها بارها با حمله به شهر و بیرون راندن ساکنانشان مدعی حکومت بر این منطقه شدند. تا سال 1300 عصر حاضر، آنی به‌سرعت رو به زوال بود و تا سال 1700 کاملاً متروکه شد. امروزه بسیاری از کلیساها همچنان با ارتفاع مطلوبی پابرجا هستند، خیابان‌ها، حمام‌ها، مسجد باستانی و دیوارهای فوق‌العادهٔ استحکامات شگفت‌انگیز هستند.

• سیرِس، کیلیس

توشپا (پایتخت اورارتو)، وان

توشپا شهر مدرن وان است و در قرن نهم پیش از میلاد پایتخت اورارتویی‌ها بود، نام وان برگرفته از بیاینلی، نام بومی اورارتو است. ویرانه‌های باستانی درست در غرب وان و شرق دریاچه وان قرار دارند. کاوش‌های انجام‌شده در تپه باستانی تیلکی‌تپه مشخص کرد که شروع سکونت انسان در این منطقه به 5000 سال پیش از میلاد برمی‌گردد. اورارتویی‌ها مردمانی بودند که معاصر با فیریگی‌ها بودند و شاید مهم‌ترین تمدن ترکیه شرقی را در این دوره ساختند. گمانه‌زنی‌هایی وجود داشته است که زبان اورارتویی شکل اولیه‌ای از زبان ارمنی بوده باشد، با وجود این، از نظر زبانی، هیچ ارتباطی بین این دو زبان وجود ندارد. بسیاری از ویرانه‌های شاخص و قابل توجه در قلعه وان و اطراف آن هستند که مکانی زیبا برای بازدید است. گردشگران همچنین نباید صبحانه معروف وان را فراموش کنند و از یکی از رستوران‌هایی که صبحانه وان سرو می‌کنند لذت ببرند.